TextmanuscriptTextmanuscripts - Les Enluminures

les Enluminures

Anthology (ἀνθολογία) of Ecclesiastic Chant, including works by BENEDICT EPISCOPOPULUS and DEMETRIUS TAMIAS

In Greek, manuscript on paper with musical notation
Crete, c. 1640

TM 1010
sold

ii+223+ii folios on paper, folded in 8°, chain-distance 30 mm., watermarks of three different types, the first, a crown, very similar to Andreev, 2007, no. 40.43 with 40.43A (attested in 1639), the second similar to Velkov, 1983, no. 69 (attested in 1644), the third, similar to Andreev, 2005, “ancre inscrite dans un cercle,” nos. 226-231 (attested in 1635-37) with a countermark similar to “lanterne,” Andreev, 2005,  no. 3 (attested in 1632), missing seven leaves, two of which are cancels (collation i6 ii-iii8 iv8 [-2, central bifolium lost, text missing] v4 vi8 vii-viii8 ix8 [-2, last two leaves cut off, with text loss] x6 xi-xiii8 xiv10 xv6 [-1, first leaf cut off, with text loss] xvi-xx8 xxi12 xxii-xxiv8 xv12 xvi8 xvii6 xviii8 xix8 [-2 last two leaves cancelled, no text lost]), quires are unsigned, (justification 90 x 65 mm.), written in twenty long lines per page, alternating text and musical notation (Byzantine neumes), red rubrics, majuscules infilled with red dots, the text of each hymn starts with an ornamented initial drawn in red ink, red headbands on ff. 7, 60, 102v, and 194, tailband on f. 223, pastedowns and flyleaves replaced with newer paper, first and last leaves with worm holes, bookblock generally in good condition, text on fol. 1 is very worn, and some titles have faded.  Bound in plain pasteboard, spine and endbands lost, covers bare and worm-eaten.  Dimensions 140 x 95 mm.

The last century of Venetian rule on Crete, before the island fell to the Ottomans in 1669, was a golden age of liturgical choir music. Fifty-five manuscripts containing work of Cretan church composers from the period are known; only fifteen among these belong to the same general type as the present (previously unknown) codex, an anthology of choral pieces for Vespers, Matins, and the three Eucharistic liturgies. This manuscript was produced within the lifetime of Demetrius Tamias, the author of many of these works.

Provenance

1. Copied in Crete c. 1640, based on the evidence of the text and the watermarks.

Text

ff. 1-6v, [Short treatise (προθεωρία) on ecclesiastic chant], incipit, “Τ[ὸ ἴσον] ἀεὶ ἐστὶν ἀρχή, μέση, τέλος, σύστημα [καὶ ἐδραίομα] τῶν ὅλων ση[μα]δίων etc. [Ψάλ]λον(ται) οὖν εἰς τὴν αὐτὴν τέχνην … σείσμα, λυγισμα, σύναγμα, ἔναρξις, κακισμα κ(αὶ) βαθια”; [the text on f. 6v has been erased];

In the following (ff. 7-223), only the general rubrics and the first word of each piece are given. Two or more consecutive settings of a single hymn are marked with (×2), (×3), etc. I have retained the (sometimes faulty) spelling of the manuscript. The text is accompanied by musical signs (neumes), which I have not transcribed.  The following abbreviations are used: plagal mode (plg. md.)

ff. 7-60, Chants for Great Vespers:

ff. 7-15v, Σύνθεσις κὺρ Δημητρίου τοῦ Ταμία καὶ πρωτοψάλτου Κρήτης, plagal mode IV (πλ. δ´), Δετε (×3) − Ελγει ξομολγησιν νοξαντς Σουποστρψαντος ντανελες ξαποστελες τω πιβλπων σω (×2) − δυνθεη;

ff. 15v-16v, Κὺρ Μανουὴλ τοῦ Χρυσάφου, ὡς καὶ παρὰ κὺρ Δημητρίου τοῦ Ταμία καὶ (πρωτο)ψάλτου, plg. md. IV, δυνθεη;

ff. 16v-20, Τοῦ λαμπαδαρίου, ὡς καὶ παρὰ κὺρ Δημητρίου τοῦ Ταμία γράφετ(αι) καὶ ψάλλετ(αι), plg. md. IV, κλεποιεν (×2) − Ελγει (×2);

ff. 20-24v, Ἡ ὀκτάηχος κὺρ Ἰω(ά)ν(νου) τοῦ λαμπαδαρίου, plg. md. IV, θου σκτοςΠντα ν σοφίᾳΚα ννλληλοια (×3);

ff. 24v-29v, Καὶ πλη[ρομένου] τ[οῦ προοι]μι[ακοῦ] ψ[αλμοῦ] ἄρχετ(αι) τ[ὸ Μακάριος] ἀ[νήρ, ὡς ψάλλετ(αι)] καὶ γράφετ(αι) π[αρὰ κὺρ Δημητρίου] τοῦ [Ταμία] (πρωτο)[ψάλτου] Κρήτης, plg. md. IV, Μακριος Κα ν λλ' ν etc.;

ff. 29v-31v, Κὺρ Δημητρ(ίου) τοῦ [Ταμία] κ(αὶ) (πρωτο)ψάλ(του), mode IV, Κριε τ πλυθνθησαν;

ff. 31v-42, Κεκραγάρια, ποίημα κὺρ Δημητρί[ου] τοῦ Ταμία κ(αὶ) (πρωτο)ψάλ(του) Κρήτης, md. I, Κριε κκραξα etc.;

ff. 42v-43v, Τενεντησμα. Ὁ ἀνεναε, καθὼς γράφετ(αι) καὶ ψάλλε[ται πα]ρὰ κὺρ Βενεδήκτου Ἐπισκοποπούλου καὶ (πρωτο)πάπα Ῥυθύ[μνης], md. I, Ανενανε τεριρε;

ff. 43v-47r, Ἡ ἀηδών, καθὼς γράφετ(αι) καὶ ψάλλετ(αι) παρὰ κὺρ Βενεδήκτου Ἐπισκοποπούλου, md. I, Τοτορετερε;

ff. 47-48, Ἥχημα, ποίημα κὺρ Δημητρ(ίου), md. IV, Αγιε τερερε;

ff. 48-50, Κὺρ Ἰωάν(νου) τοῦ λαμπαδ(α)ρ(ίου), ὡς κ(αὶ) παρὰ κὺρ Δημητρ(ίου) τοῦ Ταμία κ(αὶ) (πρωτο)ψάλτ(ου) Κρή(της), plg. md. I, Ανε τεριρε;

ff. 50-51v, Ποίμα κὺρ Βενεδ(ί)κτου Ἐπισκοποπούλου καὶ (πρωτο)πάπα Ῥιθήμν(ης), οὗτω δὲ ἐποίησε ͵αφπβ´, plg. md. I, Νενεανε ερερετιρε;

ff. 51v-53, Ποίμα κὺρ Ἰωάν(νου) τοῦ λαμπαδ(α)ρ(ίου), ὡς κ(αὶ) παρὰ κὺρ Δημητρ(ίου), md. IV, Ανε τεριρε;

ff. 53-54v, Ἀπάνθισμ(α) ἀπὸ τοῦ κὺρ Μανουὴλ τοῦ Χρισάφ(ου), καθὼς ψάλλεται καὶ παρὰ κὺρ Δημ(η)τρ(ίου) τοῦ Ταμία καὶ (πρωτο)ψάλτ(ου) Κρήτης, plg. md. IV, Ερεριρε;

ff. 54v-55, Ποίμα κὺρ Δημητρ(ίου) καὶ (πρωτο)ψάλ(του) Κρήτ(ης), md. I, Φς λαρν;

ff. 55-60, Προκείμενα τῆς ὅλης ἑβδομάδ(ος). Καὶ ταύτα καὶ ψάλλοντ(αι) καὶ γράφοντ(αι) παρὰ κὺρ Δημητρ(ίου) τοῦ Ταμ(ί)α κ(αὶ) (πρωτο)ψάλτ(ου) Κρή(της), δο δ etc;

Chants for Matins:

ff. 60-62, Πασαπνοάριον ψαλλόμενον εἰς τὸν ὄρθρ(ον), καθὼς παρὰ κὺρ Δημητρ(ίου) γράφεται καὶ ψάλλετ(αι), md. IV, Πσα πνο;

ff. 62-63v, Πασαπνοάριον ψαλλόμενον εἰς τὸν ὄρθ(ρον), καθὼς ψάλλετ(αι) παρὰ κὺρ Βεν(ε)δ(ίκτου) Ἐπισκοποπ(ού)λ(ου), md. II, Πσα πνο (×2);

ff. 63v-64v, Τοῦτο ἄρχεται ψάλλεσθαι ἀπὸ τῆς Κυριακῆς τοῦ Ἀντιπάσχα ἕως τοῦ Τελών(ου) καὶ τοῦ Φα[ρισαίου], plg. md. IV, Δξα Κα νν λησν μεναστς;

ff. 64v-66v, Τοῦτο ἄρχετ(αι) ἀπὸ τοῦ Τελών(ου) καὶ τοῦ Φαρισέου, plg. md. IV, Δξα Τς μετανοας Κα νν Τς σωτηρας λησν με Τ πλθη; f. 67r-v is blank;

ff. 68-80, Πολυέλεος ἀσματικός, ποίμα κὺρ Βενεδ(ίκτου) Ἐπισκο[ποπούλου], md. IV, Στμα χουσι etc. (text in Giannopoulos, νθηση, 675-6) − ξομολογεσθε τ Κυρίῳ Τ παντξαντι Τ διαγαγντι Κληρονομαν Δξαμμανουλ παιδον Κα νν Παντνασσα πανμνητελληλοϊα (×3) − Παρτεινον Δξα Κα νν ναςγιος Θες;

ff. 80v-93, Ἀρχὴ σὺν Θ(ε)ῷ ἁγίῳ τοῦ πολυελέου, καθὼς παρὰ κὺρ Βενεδίκτου πρεσβυτέρου τοῦ Ἐπισκοποπ(ού)λ(ου) ψάλλετ(αι), μημουμ(έν)ου τοῦ μ(έ)λους τοῦ λεγομένου Κουκουμᾶ καὶ Λατρινοῦ, md. I, Δολοι etc;

ff. 93-95, Ποίημα κὺρ Ξένου τ(οῦ) Κορών(η), ὡς κ(αὶ) παρὰ κὺρ Δημητρ(ίου) τοῦ Ταμία, md. I, Στμα χουσι etc;

ff. 95-101, Δοξολογία καθὼς γράφετ(αι) καὶ [ψάλλεται] παρὰ κὺρ Βενεδ(ίκτου) Ἐπισκοποπούλ(ου) καὶ (πρωτο)πάπα Ῥυθήμνις, plg. md. I, Δξα ν ψστοις;

ff. 101v-102, Ἕτερα δοξολογία συνοπτικὴ καθὼς παρ(ὰ) κὺρ Βενεδ(ίκτου) Ἐπισκοποπ(ού)λ(ου) ψάλλετ(αι), plg. md. IV, Νεεγιος Θες;

Chants for the Liturgy of St John Chrysostom:

ff. 102v-105, Ἀρχὴ σὺν Θ(ε)ῷ ἁγίῳ τῆς θεῖας λειτουργίας τοῦ ἐν ἁγίοις π(ατ)ρ(ὸ)ς ἡμ(ῶν) Ἰωάν(νου) ἀρχιεπισκόπου Κονσταντινοπόλεως τοῦ Χρυσοστόμου καὶ ταῦ[τα καθ]ὼς παρὰ κὺρ Βενεδ(ί)κτου Ἐπισκοποπούλου ψάλλετ(αι), plg. md. IV, ν τ ναΔναμις Ερετερε γιος Θες;

ff. 105-114, Ἀ[λληλου]ϊάρια κατ' ἦχον. Ten pieces by different composers (as listed by Giannopoulos, νθηση, 585-6: 16α-19α, 22α-28α);

ff. 114-117, Χερουβικ(ὸν) εἰς ἦχον α´, καθὼς παρὰ τῶν τοῦ Χάνδακος Κρήτης διδασκάλων ψάλλετ(αι). Γράφετ(αι) (δὲ) οὗτω παρὰ κὺρ Δημητρ(ίου) τοῦ Ταμία καὶ (πρωτο)ψάλ(του) Κρήτ(ης), md. I, Ο τ χερουβμ;

ff. 117-119v, Χερουβικ(όν). Ποίημα κὺρ Μανου(ὴ)λ λαμπαδ(α)ρ(ίου) τοῦ Χρυσάφη, ὡς καὶ παρὰ τοῦ αὐτοῦ Βενεδ(ί)κτου, plg. md. I, Ο τ χερουβμ;

ff. 119v-133, five more settings of the Cherubic Hymn (as listed by Giannopoulos, νθηση, 681: 98β-106β);

ff. 133-142, four more settings of the Cherubic Hymn (as listed by Giannopoulos, νθηση, 477-8: 238α, 244β, 246α);

ff. 142-144v, Ἕτερον, κὺρ Βενεδίκτου Ἐπισκοποπούλου, plg. md. IV, Ο τ χερουβμ;

ff. 144v-146, Σύνθεσις κὺρ [Δη]μητ(ρίου), md. IV, σωμεν πντες (text in Giannopoulos, νθηση, 478-9);

ff. 146-147, Θεοτοκίον συνοπτικόν, ποίημα κὺρ Βενεδ(ίκτου) Ἐπισκοποπούλ(ου) καὶ (πρωτο)πάπ(α) Ῥηθυμν(ης), plg. md. I, Τν τιμιωτραν;

ff. 147rv, Ποίμα κὺρ Λέωντ(ος) Ἐπισκοποπούλ(ου), md. IV, ξιον στν;

ff. 147v-149, Κὺρ Ἀντων(ίου) Ἐπισκοποπ(ού)λ(ου). ὡς καὶ παρὰ κὺρ Δημητρ(ίου) τοῦ Ταμία γράφεται καὶ ψάλλεται, plg. md. IV, νωθεν ο προφται (×2);

ff. 149v-150v, Δημητρ(ίου) τοῦ Ταμία αὐτοσχεδίασθως ͵αχλ´, plg. md. I, ξιον στν;

ff. 150v-154v, Δημητρ(ίου) (πρωτο)ψάλτ(ου) Κρήτ(ης), οὗ τὸ ἐπίκλην ἐστὶ Ξένος, ͵αχλβ´, σεπτεμβρίου γ´, md. I, Σ μεγαλνομεν (×2);

ff. 154v-155v, Δημητρ(ίου) τοῦ Ταμία καὶ (πρωτο)ψάλτ(ου) α[ὐτοσχε]δίασθως, md. II, Τν πσαν;

ff. 155v-159, Παλαιόν, ποίημα κὺρ Θεοδούλ(ου) μοναχ(οῦ), md. I, Κρυπτμενον;

ff. 159-164, Θ(εοτο)κίον ψαλόμενον εἰς τὴν ἀρτοκλασί(αν) καὶ εἰς τὴν τράπεζαν, ποίημα κυροῦ Ἰω(ά)ν(νου) τοῦ μαΐστ(ο)ρ(ος), γράφεται καὶ ψάλετ(αι) (δὲ) οὗτω καὶ παρὰ κὺρ Βενεδίκτου Ἐπισκοποπ(ού)λ(ου), md. I, Ανενανες τι σωτρα;

ff. 164-165, Ποίημα κὺρ Ἰω(ά)ν(νου) τοῦ Πλουσιαδ(η)ν(οῦ), γράφεται (δὲ) καὶ παρὰ κὺρ Δημητρ(ίου) τοῦ Ταμία καὶ (πρωτο)ψάλτ(ου) Κρήτ(ης), plg. md. IV, ξιον κα δκαιον;

ff. 165-167v, Θεοτοκίον, ποίημα κὺρ Ἀντων(ίου) Ἐπισκοποπ(ού)λ(ου) (πρωτο)ψάλτου Κυδωνί(ας), plg. md. IV, νωθεν ο προφται;

ff. 167v-170, Τοῦ αὐτοῦ κὺρ Ἀν(τωνίου), plg. md. IV, Τν ντως;

ff. 170-173, Τοῦ αὐτοῦ κὺρ Ἀντων(ίου), δύχωρ(ον), plg. md. IV, νωθεν ο προφται;

ff. 173-174, Ὡς παρὰ τοῦ αὐτοῦ πάπα κὺρ Βενεδ(ίκοτου) (πρωτο)πάπα (sic), md. I, Στμνε, ῥάβδε, πκε;

ff. 174-176v, Ἑτέρα, ὡς καὶ παρὰ κὺρ Δημητρί(ου) τοῦ Ταμία, plg. md. IV, Στμνε, ῥάβδε, πκε κατφλεκτε π το Θεο;

ff. 177-178v, Δημητρ(ίου) τοῦ Ταμία καὶ (πρωτο)ψάλτ(ου) Κρήτ(ης), mode illegibe, Ανετε τν Κριον;

ff. 178v-180r, Κοινωνικὸν εἰς ἦχον δ´, ποίημα κὺρ Δ[ημητρίου] τοῦ Ταμία καὶ (πρωτο)ψάλτ(ου) Κρήτ(ης), md. IV, Ανετε;

ff. 180-181v, Κὺρ Δημητρ(ίου) τοῦ Ταμία κ(αὶ) (πρωτο)ψάλτ(ου) Κρήτ(ης), no mode given, Ες μνημσυνον;

ff. 182r-186, Κοινωνικ(ὸν) κὺρ Ἰω(ά)ν(νου) τοῦ λαμπαδ(α)ρ(ίου), ὡς καὶ παρὰ [κὺ]ρ Δημητρ(ίου) τοῦ Ταμία γράφετ(αι) καὶ ψάλετ(αι), Ανετε (×2);

ff. 186v-190v, Κὺρ Ἰω(ά)ν(νου) τοῦ Λάσχαρ(η), ὡς καὶ παρὰ κὺρ Δημητρίου τοῦ Ταμία κ(αὶ) (πρωτο)ψάλτ(ου), md. IV, Ανετε (×3);

ff. 190v-192r, Κοινωνικ(όν), ποίημα κυροῦ Ἰω(άννου) τοῦ Λάσκαρι, ὀργανικόν, plg. md. IV, Ανετε;

ff. 192v-194r, Ἕτερον κοινωνοκ(όν), ποίημα κὺρ Μανουὴλ τοῦ Ἀργυροπούλου, md. I, Ανετε;

Chants for the Liturgy of Presanctified Gifts:

f. 194, Ἡ [θεία] λειτουργ(ία) τῶν προηγιασμέν(ων), καθ(ὼς) γράφετ(αι) καὶ ψάλλ(ε)τ(αι) παρὰ κὺρ Δημητρ(ίου) τοῦ Ταμία κ(αὶ) (πρωτο)ψάλτ(ου), plg. md. II, Κατευθυνθτω;

ff. 194-197, Ὅταν ὁ ἰερεὺς ἔσω τοῦ βήματος, ψάλλει καὶ ὁ ψάλτ(ης) τὸ τέλος ἀπ' ἔξω, plg. md. II, παρσις τν χειρν μου Νν α δυνμεις;

ff. 197-198, Ποίημα τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, plg. md. II, Νν α δυνμεις;

ff. 198-199, Ἕτερ(ον), συνοπτικότερ(ον), τοῦ αὐτοῦ, plg. md. II, Νν α δυνμεις;

ff. 199v-200v, Κὺρ Βενεδί(κτου), Νν α δυνμεις;

ff. 201-202, Κὺρ Μανουὴλ τοῦ Χρυσ(ά)φ(η), plg. md. II, Νν α δυνμεις;

ff. 202v-204, Κὺρ Ἰω(ά)ν(νου) τοῦ Κουκουζέλη, ὡς καὶ παρὰ κὺρ Δημητ(ρίου) τοῦ Ταμία κ(αὶ) (πρωτο)ψάλτ(ου) Κρήτ(ης), plg. md. II, Νν α δυνμεις;

ff. 204-205, Κὺρ Ἰω(ά)ν(νου) τοῦ λαμπαδ(α)ρ(ίου), ὡς καὶ παρὰ κὺρ Δημητρ(ίου) τοῦ Ταμία, Γεσασθε;

ff. 205-206, Τοῦ κὺρ Ῥαιδεστιν(οῦ), ὡς κ(αὶ) παρὰ κὺρ Δημητρ(ίου), plg. md. IV, Γεσασθε;

ff. 206v-207, Ὡς παρὰ τοῦ αὐτοῦ κὺρ Βεν(ε)δ(ίκτου) (πρωτο)πάπ(α) ψάλετ(αι) καὶ γράφετ(αι), md. I, Γεσασθε;

Chants for the Liturgy of St Basil:

ff. 207v-211v, Ἡ θεία λειτουργ(ί)α τοῦ ἐν ἁγίοις π(ατ)ρ(ὸ)ς ἡμῶν Βασιλείου τοῦ Μεγάλ(ου), καθὸς ψάλετ(αι) καὶ γράφετ(αι) παρὰ κὺρ Βεν(ε)δ(ίκτου) Ἐπισκοποπούλου καὶ (πρωτο)πάπ(α) Ῥυθύμν(ης), md. II, γιος, γιοςμν (×2) − Σ μνομεν π σοΤν γρ;

ff. 211v-218, Five setting for Communion hymns (as listed by Giannopoulos, νθηση, 482-3: 313α, 317α, 320α, 322α, 321α);

Easter hymns:

(68) ff. 218r-223r, Κὺρ Δημητρ(ίου) τοῦ Ταμία κ(αὶ) (πρωτο)ψάλ(του) Κρήτ(ης), plg. md. I, Χαρε Παρθνε ν τ γρσει Φωτζου γγελος βα; [f. 223v is blank].

The last century of Venetian rule on Crete, before the island fell to the Ottomans in 1669, was a golden age of liturgical choir music (the Orthodox Church does not make use of musical instruments). This remarkable phenomenon has become well-known only lately, through the fundamental study of E. Giannopoulos (2004). Giannopoulos describes fifty-five manuscripts containing work of Cretan church composers from the period. Some fifteen among these belong to the same general type as the present (previously unknown) codex: a collection (“anthology”) of choral pieces for Vespers, Matins, and the three Eucharistic liturgies (Giannopoulos, 2004, pp. 320-30).  No two such “anthologies” are of identical content, and the present one has no exact parallels. It comprises primarily works by Benedict Episcopopulus and by his student Demetrius Tamias (Giannopoulos, pp. 160-219). The former was chief priest (protopapas) of the city of Rhethymno in the second half of the sixteenth century; the latter is attested as main chanter (protopsaltes) of Chandax (modern Heraklion) from 1610 to the mid-seventeenth century.  Judging from the watermarks present in the paper of our codex, it was produced within Tamias’s lifetime. It gives dates for some of the pieces: the piece on ff. 50-51v was composed by Episcopopulus in 1582; Tamias wrote those on ff. 149v-150v, and 150v-154v respectively in 1630 and on September 3, 1632.

Literature

Andreev, S. Les filigranes dans les documents ottomans: couronne, Sofia 2007.

Andreev, S.  Les filigranes dans les documents ottomans: divers types d’images, Sofia 2005.

Giannopoulos, Emmanouēl St. νθηση τς ψαλτικς τχνης στν Κρτη (1566-1669) [The Flourishing of Psaltic Art in Crete (1566-1669)], Athens, 2004. 

Velkov, A. Водни знаци в османо-турските документи: Три луни, Sofia 1983.

Online Resources

Nicholas Bell. “Byzantine music and musical manuscripts”
https://www.bl.uk/greek-manuscripts/articles/byzantine-music-and-musical-manuscripts

Summary in English of Giannopoulos, 2004 (cited above)
http://users.auth.gr/mangian/Phd%20summary.pdf                                                            

Eastern Orthodox Church: Singing and Chant, University of St. Thomas
https://libguides.stthomas.edu/c.php?g=88707&p=572165

TM 1010

headerDeco